Door: Hans Burgmans, oud-vice-voorziter ASZ en oud-huisarts en oud-scenarts

Veel ouderen gaan door hun leefijd meer bewust om met hun laatste levensfase. Het tijdig bespreken en afstemmen van wensen zoals het afzien van verdere behandeling bij een ongeneeslijke ziekte kan voor ouderen én jongeren belastendeen zinloze medische behandelingen voorkomen. Hierin kan ook een euthanasiewens passen of de mogelijkheid tot palliatieve sedatie.
Palliatieve sedatie valt niet onder de euthanasiewet, omdat het hier om normaal medisch handelen gaat, terwijl euthanasie géén normaal medisch handelen is. Bij euthanasie overlijdt de patiënt direct na toediening van middelen en bij palliatieve sedatie wordt de patiënt (tijdelijk) in slaap gebracht en kan weer ontwaken bij het staken van de slaapmiddelen.

Nederland kent inmiddels een historie van ruim 25 jaar euthanasie praktijk, aanvankelijk min of meer verborgen vanwege de rechtsonzekerheid voor de uitvoerend artsen, die veelal ook niet de geschikte middelen gebruikten. Al met al een schimmige en ongewenste euthanasiepraktijk.
Hierin kwam gelukkig verandering met de Wet Toetsing Levensbeëindiging en Hulp op Verzoek bij Zelfdoding.

Wet Toetsing Levensbeëindiging en Hulp op Verzoek bij Zelfdoding
Sinds bovenstaande wet, ook wel de Euthanasiewet genoemd, in 2002 in werking is getreden is er veel ten goede veranderd. Nieuw hierin werd de functie van een scen-arts (SCEN betekent Steun en Consultatie bij Euthanasie in Nederland).
Deze speciaal opgeleide artsen kregen de opdracht om geheel onafhankelijk de euthanasiewens van de patiënt te beoordelen en hiervan een verslaglegging te verstrekken aan de euthanasievragende arts. Tegelijkertijd werden er Regionale Toetsingscommissies Euthanasie opgericht.

Wat is de functie van de Regionale Toetsingscommissies Euthanasie (RTE)?
Nederland kent inmiddels vijf van deze Regionale Toetsingscommissies Euthanasie. Deze commissies beoordelen achteraf of een arts die euthanasie heeft uitgevoerd of hulp bij zelfdoding heeft verleend, zich heef gehouden aan de wettelijke zorgvuldigheidseisen.
De RTE’s zijn onafhankelijk in hun oordeelsvorming en rapporteren jaarlijks. Deze rapporten zijn
openbaar en op internet te vinden! Naast de ontwikkeling van de mogelijkheid van euthanasie bij beginnende en enigszins gevorderde dementie, is er ook consensus over euthanasie bij ondraaglijk en uitzichtloos lijden door een stapeling van invaliderende ouderdomsziekten, die niet op korte termijn de dood tot gevolg hebben.

Stichting Levenseinde Kliniek / Expertisecentrum Euthanasie
In 2012 is de Stichting Levenseinde Kliniek opgericht, bedoeld voor zeer complexe euthanasieverzoeken. Bij de Levenseindekliniek melden zich vooral patiënten die lijden aan ziektes die niet op korte termijn tot de dood leiden. Te denken valt aan ziekten als ALS, MS, COPD of de gevolgen van een hersenbloeding. Ook doen in vergelijking met de landelijke euthanasiepraktijk relatief veel psychiatrisch patiënten, dementerenden en mensen met een stapeling van ouderdomsklachten een euthanasieverzoek bij de Levenseindekliniek. Inmiddels is de naam veranderd in Expertisecentrum Euthanasie, maar hun werkzaamheden zijn nog dezelfde.

Toenemend aantal meldingen van euthanasie
In 2020 hebben de RTE’s in totaal 6.938 meldingen van euthanasie ontvangen. Dat is 4,1% van het aantal mensen (169.220) dat in dat jaar in Nederland is overleden. Het totaal aantal meldingen steeg ten opzichte van 2019 met 9.1 %. Het aantal verzoeken om euthanasie stijgt ieder jaar gestaag met als gevolg ook een toename van de uitgevoerde euthanasieën

Verdeling op leefijd en man/ vrouw
Ruim 88% van de euthanasie patënten was ouder dan 60 jaar. De verhouding man/vrouw is vrijwel gelijk.
Om welke aandoeningen gaat het hier vooral?
Zo’n 96% van de patiënten hebben aandoeningen als kanker, aandoeningen aan het zenuwstelsel, hart- en vaataandoeningen, longaandoeningen of een combinate van aandoeningen. In slechts twee van de in 2020 ontvangen meldingen is sprake van corona als de medische grondslag op basis waarvan de euthanasie werd verleend!

Dementie in de beginfase
In 168 meldingen in 2020 vormde demente in de beginfase de grondslag van het lijden. Het betrof patiënten in een fase van demente, waarin zij nog inzicht hadden in hun ziekte, zoals verlies van oriëntate en persoonlijkheid. Zij werden wilsbekwaam geacht ten aanzien van hun euthanasieverzoek omdat zij de gevolgen van hun verzoek nog konden overzien.

Vergevorderde dementie
Het arrest van de Hoge Raad uit april 2020 in de strafzaak over euthanasie bij een patiënt met vergevorderde demente die beschikte over een schriftelijke wilsverklaring, was reden voor de commissies om de toetsing hierop aan te passen. In 2020 waren er twee meldingen van euthanasie bij dergelijke patiënten. De RTE heef geoordeeld dat de artsen hierbij handelden in overeenstemming met de wettelijke zorgvuldigheidseisen. Deze patiënten waren niet meer in staat om over hun verzoek te communiceren. De schriftelijke en regelmatig geactualiseerde wilsverklaring van de patiënt was bepalend voor het vaststellen van de vrijwilligheid en het weloverwogen zijn van het verzoek.

Stapeling van ouderdomsaandoeningen
Het erkennen dat een stapeling van ouderdomsaandoeningen kan leiden tot ondraaglijk en uitzichtloos lijden heeft de euthanasiewet verruimd. Bij ouderdomsaandoeningen moeten we denken aan zeer slecht zien, forse gehoorstoornissen, evenwichtsproblemen, ernstige botontkalking, slijtage met veel pijn en immobiliteit en psychische achteruitgang.

Bestaat er in Nederland een zorgvuldige euthanasiepraktjk?
In twee van de in het afgelopen jaar beoordeelde meldingen kwam de RTE tot het oordeel dat de behandelend arts bij de toepassing van de euthanasie niet heeft gehandeld in overeenstemming met de wettelijke zorgvuldigheidseisen. Dit betekent dat artsen doorgaans zeer zorgvuldig handelen.

Lijden aan het leven of voltooid leven
Een moeilijk item ten aanzien van euthanasie blijf het begrip “Lijden aan het Leven” of “Voltooid Leven”. Hierover schreef de adviescommissie Schnabel in 2016 een uitgebreid rapport. Deze commissie kwam tot de slotsom dat het niet wenselijk is om de huidige juridische mogelijkheden inzake hulp bij zelfdoding te verruimen omdat de huidige wet voldoende ruimte zou geven.
De euthanasiewens bij het Lijden aan het leven of Klaar met het leven is voor scen-artsen zeer lastig en complex om te beoordelen. Reden waarom zij deze patiënten meestal voor een second opinion verwijzen naar het team van het expertisecentrum euthanasie.

Euthanasie en hulp bij zelfdoding blijf in principe strafbaar
In Nederland is het verlenen van euthanasie en hulp bij zelfdoding door een arts strafbaar op  grond van artkel 293 lid 2 en artkel 294 lid 2, maar indien de arts heeft voldaan aan de Zorgvuldigheidseisen die in wet geformuleerd zijn is de levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding niet strafbaar.
In mijn werk als scen-arts gedurende 15 jaar heb ik vele patiënten met een euthanasieverzoek door zeer ernstig lijden beoordeeld, zowel in de thuissituatie als ook in ziekenhuizen, verpleeghuizen en in hospices. In vrijwel alle hospices werd ik getroffen door de liefdevolle palliatieve zorg voor de bewoners. Ondanks deze goede zorg verzochten enkele patiënten toch om euthanasie omdat zelfs die optimale zorg het  uitzichtloos en ondraaglijk lijden van hen niet geheel kon wegnemen.

Impact van euthanasie
De impact van euthanasie voor de uitvoerend betrokkenen, artsen en verpleegkundigen, maar ook voor de familie van de patiënt is veelal groot. Er zijn artsen die op grond van morele of religieuze overwegingen niet bereid zijn om euthanasie uit te voeren. Euthanasie uitvoeren is geen plicht voor een art. Zo’n arts moet dit wel in vroeg stadium kenbaar maken aan zijn zieke patiënt met een euthanasieverzoek en hulp bieden bij het vinden van een arts die wel bereid is om de euthanasie uit te voeren.

Hebben wij in ons land een goed functionerende euthanasiewet?
In de 15 jaar waarin ik werkzaam was als scen-arts heb ik alle bovengenoemde verruimingen van de euthanasiewet meegemaakt en gemerkt dat dit meer rechtszekerheid heeft gegeven aan de artsen die de euthanasie uitvoeren. Met name het aanstellen van scen-artsen, het in leven roepen van de regionale toetsingscommissies en het oprichten van het expertisecentrum euthanasie is een groot goed en heeft de euthanasie praktijk in Nederland veel transparanter gemaakt. Het aantal meldingen van euthanasie is de laatste jaren dientengevolge gestegen tot bijna honderd procent